De zwarte mees lijkt veel op de wat grotere koolmees, maar is toch goed te onderscheiden. De kop is groter en de vogel heeft een witte vlek op het achterhoofd. daarnaast heeft de zwarte mees, in tegenstelling tot de koolmees geen zwarte borststreep en is de onderzijde grijs in plaats van geel. De zwarte mees zet soms zijn kopveren op, zodat een kleine kuif ontstaat.
De zwarte mees leeft vrijwel alleen in naaldbossen, waar de vogel zich 's zomers voedt met insecten en 's winters met zaden. Het nest wordt onder de grond gebouwd in een holletje tussen de boomwortels. De vogel blijft meestal het hele jaar in hetzelfde gebied, maar in sommige winters komen grote aantallen zwarte mezen uit het noorden van Europa naar Nederland. De vogel is in de winter vaak in kleine groepen te zien, vaak samen met andere mezen. Als zo'n gemengde groep het naaldbos verlaat, blijft de zwarte mees gewoonlijk achter.
